بیماری های مهم درختان میوه
در دنیای کشاورزی، حفظ سلامت گیاهان در برابر آفات و بیماری‌ها یک چالش همیشگی است. برای محصولات زراعی سالانه مثل گندم یا ذرت، می‌توان با روش‌هایی مثل تناوب زراعی 🔄 (کشت نکردن میزبان بیماری برای چند سال) جمعیت عوامل بیماری‌زا در خاک را کاهش داد. این کار باعث می‌شود “اینوکولوم” (منبع اولیه بیماری) کاهش یابد و خسارت اقتصادی به حداقل برسد. 🌾🛡️ هدف ما معمولاً به صفر رساندن پاتوژن نیست، بلکه کنترل آن در حدی است که ضرر قابل توجهی وارد نکند. 👌
اما وقتی صحبت از درختان میوه می‌شود، اوضاع کمی متفاوت است. 🌳 شما نمی‌توانید هر چند سال یک بار باغ سیب خود را شخم بزنید و به جایش ذرت بکارید! درختان سال‌ها در یک مکان باقی می‌مانند. بنابراین، در احداث و نگهداری باغ‌های میوه، پیشگیری اهمیت بسیار بیشتری پیدا می‌کند. برای شروع کار در یک باغ جدید، اقدامات زیر حیاتی هستند:
- انتخاب زمین مناسب: زمینی که قبلاً آلوده به بیماری‌های مهم درختان میوه نباشد. 🏞️
- پاکسازی کامل زمین: حذف بقایای گیاهی آلوده از کشت‌های قبلی. 🔥🧹
- انتخاب نهال سالم و گواهی شده: استفاده از درختان جوان و عاری از بیماری. 🌱✅
با این مقدمه، بیایید به سراغ یکی از مهمترین و خسارت‌بارترین بیماری‌های درختان میوه برویم: بیماری لکه سیاه سیب و گلابی. ⚫🍎🍐
لکه سیاه سیب و گلابی: دشمن اصلی باغ‌های مناطق سردسیر
بیماری لکه سیاه (Scab) که عامل آن یک قارچ است، یکی از شایع‌ترین و پرخسارت‌ترین بیماری‌ها، به خصوص در سیب است (اگرچه گلابی را هم آلوده می‌کند). این بیماری در تمام مناطق سردسیر که سیب محصول اصلی آن‌هاست، یک تهدید جدی محسوب می‌شود. 🥶🍏
علائم این بیماری می‌تواند روی تمام قسمت‌های هوایی درخت دیده شود: گل‌ها 🌸، میوه‌ها در هر سنی 🍎🍐، و حتی سرشاخه‌ها 🪵.
نقش کلیدی باران در شیوع بیماری 🌧️💧
شدت خسارت بیماری لکه سیاه به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله:
- رقم درخت: بعضی ارقام حساس‌ترند.
- موقعیت جغرافیایی باغ: مناطق پربارش بیشتر در خطرند.
- شرایط آب و هوایی سال: و اینجاست که باران بهاره نقش حیاتی ایفا می‌کند!
چرا باران اینقدر مهم است؟ 🤔 دلیل این است که اینوکولوم اولیه بیماری (منبع شروع آلودگی در بهار) در برگ‌های آلوده‌ای که در پاییز زیر درخت ریخته‌اند، زمستان‌گذرانی می‌کند. 🍂❄️ برای اینکه این قارچ بتواند از این برگ‌ها خارج شده و درختان جدید را آلوده کند، به آب باران نیاز دارد! قطرات باران با برخورد به برگ‌های پاییزی، باعث آزاد شدن اسپورهای قارچ می‌شوند. خود این اسپورها (آسکوسپورها) نیز برای جوانه زدن و آلوده کردن برگ‌های تازه جوانه زده درختان، به وجود آب آزاد (ناشی از باران یا شبنم طولانی) روی سطح برگ نیاز دارند. 💧 spore 🌱
یک مثال واقعی: اگر سال گذشته در باغی شاهد طغیان شدید بیماری لکه سیاه بودید، اما امسال بیماری بسیار کمتر بود، یکی از دلایل اصلی می‌تواند کاهش بارندگی‌ها در بهار امسال باشد. چون باران کم بوده، آزادسازی و پخش اسپورها از برگ‌های کف باغ به خوبی اتفاق نیفتاده است. ☔➡️🚫 spores
علائم بیماری: از برگ تا میوه و سرشاخه
علائم بیماری لکه سیاه بسته به قسمت آلوده شده و نوع درخت (سیب یا گلابی) کمی متفاوت است:
- در سیب: علائم عمدتاً روی برگ، گل و میوه دیده می‌شود. در بعضی ارقام یا مناطق خاص، ممکن است روی سرشاخه‌ها هم شانکر (زخم‌های فرورفته) ایجاد کند. ⚫🍎🌸🪵
- در گلابی: علائم روی میوه، گل و سرشاخه شایع‌تر است. ⚫🍐🌸🪵
اولین علائم کجا ظاهر می‌شوند؟ 👀 معمولاً اولین نشانه‌ها روی سطح زیرین برگ‌های تازه باز شده دیده می‌شوند. 🍃⬇️ اسپورهای قارچ که با باران پخش شده‌اند، روی سطح برگ می‌نشینند و اگر آب کافی وجود داشته باشد، جوانه می‌زنند.
قارچ عامل بیماری لکه سیاه پس از جوانه زدن، در زیر لایه کوتیکول برگ (لایه مومی بیرونی) شروع به رشد می‌کند. 🧐 به این گونه قارچ‌ها، ساب‌کوتیکولار یا زیر کوتیکولی می‌گویند. قارچ در همین فضای زیر کوتیکول، اندام‌های تولید مثل غیرجنسی به نام کنیدیوفور و کنیدی تولید می‌کند. 🦠 کنیدی‌ها با تعداد زیاد خود به کوتیکول فشار می‌آورند و باعث پارگی کوتیکول می‌شوند. 💥 کنیدی‌ها آزاد شده و توسط باد 💨 و باران 💧 به قسمت‌های دیگر همان درخت یا درختان مجاور منتقل می‌شوند و باعث ایجاد سیک‌ل‌های ثانویه آلودگی در طول فصل رشد می‌شوند.
شکل لکه‌ها روی برگ: لکه‌های اولیه معمولاً حالت مخملی یا کرکی دارند، به رنگ سبز زیتونی تا سیاه هستند و ممکن است حالتی چرب داشته باشند. تعداد لکه‌ها به شدت بیماری بستگی دارد. 🟢⚫🌿 در آلودگی‌های شدید، لکه‌ها به هم می‌پیوندند (Coalesce) و باعث خشک شدن و ریزش زودرس برگ‌ها می‌شوند. 🍂🍂 اگر لکه‌ها روی دمبرگ (محل اتصال برگ به شاخه) ایجاد شوند، ریزش برگ بسیار سریع‌تر و شدیدتر خواهد بود. 🍃➡️🗑️
پیامد ریزش برگ زودرس: درختانی که به شدت آلوده به لکه سیاه هستند، در مقایسه با درختان سالم، برگ‌های بسیار کمتری دارند. 🌳➡️🌲 این موضوع توانایی درخت برای فتوسنتز و تولید محصول را به شدت کاهش می‌دهد. در بعضی ارقام سیب، مانند رقم محلی سیب گلاب، خسارت بیماری می‌تواند به ۱۰۰ درصد برسد! 💔🍎
علائم روی گل و میوه:
- اگر آلودگی در مرحله گلدهی رخ دهد، گل‌های آلوده به میوه تبدیل نمی‌شوند. 🌸🚫➡️🍎
- اگر میوه‌ها در سنین پایین (کوچک) آلوده شوند، ریزش پیدا می‌کنند. 👶🍎➡️🗑️
- اگر میوه‌ها کمی بزرگتر باشند، لکه‌هایی مشابه لکه‌های روی برگ روی سطح آن‌ها ظاهر می‌شود. ⚫🍎🍐
چرا میوه‌های آلوده بدشکل می‌شوند؟ 🤔 سلول‌های اطراف لکه روی میوه، به خصوص سلول‌های مریستمی (سلول‌های در حال رشد)، در اثر بیماری از بین می‌روند. در نتیجه، رشد در ناحیه لکه متوقف می‌شود، اما بقیه قسمت‌های میوه به رشد خود ادامه می‌دهند. 📈 این تفاوت در سرعت رشد باعث بدشکل شدن و دفرمه شدن میوه می‌شود. 💔🍐
پدیده عوامل ثانوی: 🦠🍄 گاهی اوقات، لکه‌های روی میوه ترک می‌خورند. این ترک‌ها مانند دروازه‌ای برای ورود عوامل ثانوی عمل می‌کنند. 🚪 عوامل ثانوی، باکتری‌ها یا قارچ‌هایی هستند که معمولاً نمی‌توانند به بافت سالم گیاه حمله کنند، اما وقتی گیاه ضعیف شده یا زخمی (ترک خورده) باشد، وارد شده و باعث آسیب‌های اضافی می‌شوند. در مورد لکه سیاه، این عوامل می‌توانند باعث پوسیدگی کامل میوه شوند. 🍎➡️ Rotten
آلودگی‌های اواخر فصل: گاهی آلودگی با لکه سیاه در اواخر فصل رشد اتفاق می‌افتد و علائم واضحی روی میوه روی درخت دیده نمی‌شود. اما وقتی این سیب‌ها انبار می‌شوند، لکه‌های سیاه کوچکی روی سطح آن‌ها ظاهر می‌شود که می‌تواند کیفیت محصول را کاهش دهد. 📦⚫🍎
علائم روی سرشاخه‌ها: روی سیب، ایجاد شانکر روی سرشاخه‌ها کمتر شایع است، اما اگر اتفاق بیفتد، در محل زخم‌ها تعداد زیادی کنیدی و کنیدیوفور تولید می‌شود که می‌تواند منبع آلودگی برای فصل بعد باشد. 🪵🦠
چرخه زندگی قارچ عامل بیماری لکه سیاه سیب و گلابی 🔄🦠🍎🍐
درک چرخه زندگی عامل بیماری برای مدیریت آن بسیار مهم است. چرخه بیماری شامل تمام اتفاقاتی است که از زمان زمستان‌گذرانی عامل بیماری تا ظهور علائم جدید روی درختان در سال بعد رخ می‌دهد.
عامل بیماری لکه سیاه سیب و گلابی دو مرحله زندگی دارد:
- مرحله ساپروفیتی (Saprophytic): در این مرحله، قارچ به صورت غیرانگلی روی بافت مرده گیاه (برگ‌های ریخته شده) زندگی و رشد می‌کند. 🍂
- مرحله پارازیتی (Parasitic): در این مرحله، قارچ به صورت انگلی روی بافت زنده گیاه (برگ، گل، میوه، سرشاخه) زندگی کرده و خسارت وارد می‌کند. 🌱
زمستان‌گذرانی: عامل بیماری زمستان را به صورت یک ساختار جنسی به نام پسودوتسیوم (Pseudothecium) درون برگ‌های آلوده ریخته شده پای درختان سپری می‌کند. 🍂❄️
اتفاقات در مرحله ساپروفیتی (در برگ‌های پاییزی): پس از ریزش برگ‌ها در پاییز، قارچی که قبلاً زیر کوتیکول بود، شروع به رشد در عمق بافت برگ می‌کند. این قارچ هتروتال (Heterothallic) است؛ یعنی برای انجام تولید مثل جنسی، به ترکیب شدن دو سویه قارچ با سازگاری ژنتیکی متفاوت (یکی تولید کننده اندام نر به نام آنتریدی و دیگری تولید کننده اندام ماده به نام آسکوگون) نیاز دارد. 🧬👫 میسلیوم‌های (ریسه‌های) دو سویه سازگار در برگ به سمت هم رشد کرده و در محل تماس، اندام‌های جنسی تشکیل می‌شود و سلول‌های جنسی منتقل می‌شوند. همزمان، در محل تماس، توده‌ای متراکم از میسلیوم به نام استروما (Stroma) شکل می‌گیرد. کم کم درون این استروما، کیسه‌هایی به نام آسک (Ascus) که حاوی آسکو اسپورها (اسپورهای جنسی) هستند، به وجود می‌آیند. این آسکوها به استروما فشار آورده و حفره‌هایی به نام لوکول (Locule) ایجاد می‌کنند (به همین دلیل این قارچ‌ها در گروه لوکولوآسکومیست‌ها قرار می‌گیرند). ⚫👜
نیاز به دوره سرما: 🥶 تکامل آسک‌ها در این مرحله متوقف می‌شود! برای اینکه آسکو اسپورها درون آسکوها به طور کامل بالغ شوند و آماده پخش شوند، نیاز به یک دوره سرما دارند. معمولاً یک دوره حدوداً یک ماهه با دمای زیر صفر درجه در اواخر زمستان (حدوداً اسفند ماه) برای این منظور لازم است. اگر این دوره سرما فراهم نشود، برگ‌های ریخته شده زودتر تجزیه شده و عامل بیماری قبل از بلوغ اسپورها از بین می‌رود و چرخه در این نقطه قطع می‌شود. 🧊➡️❌🦠 خوشبختانه برای قارچ!، این دوره سرما معمولاً در مناطق سردسیر فراهم می‌شود. ✅
شروع مرحله پارازیتی (در بهار): بعد از گذراندن دوره سرما و با آغاز فعالیت دوباره درخت در اواخر زمستان و اوایل بهار، آسکو اسپورها درون آسکوهای موجود در پسودوتسیوم‌های روی برگ‌های پاییزی به بلوغ نهایی می‌رسند. ☀️🌱 با شروع بارندگی‌های بهاره 🌧️☔، قطرات باران به برگ‌های آلوده کف باغ برخورد کرده و باعث آزادسازی آسک‌ها از پسودوتسیوم و سپس پرتاب شدن آسکو اسپورها به هوا می‌شوند. 💨 این آسکو اسپورها توسط باد پخش شده و روی برگ‌های تازه جوانه زده درختان (معمولاً در سطح زیرین) می‌نشینند و در صورت وجود رطوبت کافی، جوانه زده و سیکل بیماری روی درختان آغاز می‌شود. 🦠➡️🌱➡️🌿
نکته پایانی در مورد چرخه: جالب است بدانید که رقم درخت سیب یا زمان دقیق ریزش برگ‌ها در پاییز، تأثیری بر روی سیکل جنسی قارچ و بلوغ آسکو اسپورها در برگ‌های کف باغ ندارد. مهمترین عامل محیطی برای آزادسازی و جوانه زدن اسپورها در بهار، بارندگی است. 🌧️
نتیجه‌گیری
همانطور که دیدیم، بیماری لکه سیاه سیب و گلابی یک بیماری پیچیده با چرخه‌ای وابسته به شرایط محیطی، به خصوص باران است. مدیریت مؤثر این بیماری در باغ‌های میوه نیازمند درک عمیق این چرخه و اتخاذ رویکردهای پیشگیرانه در وهله اول، و سپس استفاده از روش‌های کنترلی مناسب و به موقع (مانند سم‌پاشی در زمان مناسب بر اساس پیش‌بینی آزادسازی اسپورها) است تا بتوان سلامت باغ را تضمین کرد و از خسارت اقتصادی جلوگیری نمود. 🛡️🌳🍎🍐
در فضای مجازی ما را دنبال کنید
آیا این نوشته برایتان مفید بود؟
